زن های دو داستان اول کتاب در فکر این هستند که شوهر از دست نرود. و اما خود مدام در عذاب به سر می برند. مردها برای خود زندگی می کنند. زن ها برای مردها. زن ها اجازه می دهند اطرافیان  بر روح و حالشان تأثیر گذار باشند. از خود نقش ندارند. هیچ رابطه ای با خود ندارند. در بست در اختیار مرد هستند. ظاهرن آزادند. ظاهرن با مردان خشن و زورگویی همراه نیستند. ظاهرن مشکل از مردان نیست. مشکل خود آنهایند در کوشش مداوم برای پاسخ گوئی به آنچه که بتواند از خطر جلو گیرد. چرا؟ می ترسند مرد”شان” را از دست بدهند. ….

چگونه درهم بتنیم بی آنکه اختیار از کف رود

مهین میلانی

Plissement در زبان فرانسه از مباحث اساسی و مشکل و چند وجهی فوکو است و تفاسیر گوناگونی برآن روا داشته اند. این واژه به معنای درهم پیچیدن، درهم تنیدن، انقیاد به مفهوم در قید یکدیگر قرار داشتن است، بی آنکه اختیار از دست رود، بی آنکه اجازه دهیم دیگری بر ما تسلط یابد. بدین منظور لازم است آن قدر با دانش و با قدرت درهم تنیده شده باشیم که هیچ “دیگری بزرگ”ی نتواند بر ما مسلط شود. آنگاه با دیگران در هم بپیچیم. در هم بتنیم.

سرِ تسلیم فرود آوردن خلاصه نمی شود به تسلیم جبری در مقابل آن دیگری بزرگ لاکان: آداب و رسوم و عرف و مذهب و قوانین اقتداریِ زور در جوامع. خلاصه نمی شود در دنباله روی از آن چه دیگران در جامعه انجام می دهند در پی تبلیغات مکرر و بی وقفه ای که از طریق رسانه ها و شبکه های اجتماعی، بی آنکه بفهمیم آرام آرام حکم نوع زندگی متعارفی را پیدا می کند که گویی راه های دیگری وجود ندارد. خلاصه نمی شود در تکرار روزمرگی هایی که جبر زندگی بر ما تحمیل می کند و گاه ما خود از آن اگاهیم.

ما تسلیم می شویم به نزدیک ترین کسی که در کنار ما می زید. به کسی که گاه بیش از جان دوستش می داریم. متفاوت است با ایثار و از خود گذشتگی از نوع مادرانه و وطن پرستانه و آرمان گرایانه که این ها نیز ارزیابی خاص خود را می طلبد. این تسلیم شدن حتی گاهی به علت نیازهای اقتصادی نیز نیست که مثلن در آمریکای شمالی رواج فراوان دارد مانند دوام بسیاری از ازدواج ها تا مدتی به علت وام بانکی مشترک، کرایه خانه ی مشترک، بدهی ماهانه ی مشترک اتومبیل و غیره برای تقلیل مخارج، یا در کشورهایی مثل ایران که هنوز بخصوص اقشار وسیعی از زنان به علت نداشتن استقلال اقتصادی و عدم حمایت خدمات اجتماعی از افراد مجرد و بیکار با بچه های قدو نیم قد از جانب دولت، آنها را به سازش وتسلیم به مرد وا می دارد.

خانم صهبا در داستان اولِ کتاب وحیدی تمام فکر و ذکرش اینست که نکند شوهرش موردتوجه کسی قرار بگیرد، نکند با کسان دیگر معاشرت کند، نکند…. نکند از دست برود. با ترفندهای گوناگون نقشه هایش را پیش می برد.

خواهر زاده ی راوی در “پائیز سرخ” به خاطر یک ازدواج عاشقانه  تحصیل دانشگاهی را رها کرده و در شهرستان کوچک و دورافتاده زندگی می کند. نگران نیست از انیکه خواهرش قصد خودکشی دارد. نگران است که اگر شوهرش از این “ارتکاب” خواهر مطلع شود آبرویش می رود و به احتمال زندگیش را به خطر می اندازد. راوی خود در صحبت با مادر شوهر می خواهد کمال ادب را رعایت کند که صرفن او را راضی نگه داشته باشد. زن از اینکه شوهرش شب را آرام آرمیده است عذاب می کشد. ولی در عین حال گریه اش را، جهت اینکه هق هقش مرد را بیدار نکند، در آشپزخانه سرازیر می کند.

زن های دو داستان اول کتاب در فکر این هستند که شوهر از دست نرود. و اما خود مدام در عذاب به سر می برند. مردها برای خود زندگی می کنند. زن ها برای مردها. زن ها اجازه می دهند اطرافیان  بر روح و حالشان تأثیر گذار باشند. از خود نقش ندارند. هیچ رابطه ای با خود ندارند. در بست در اختیار مرد هستند. ظاهرن آزادند. ظاهرن با مردان خشن و زورگویی همراه نیستند. ظاهرن مشکل از مردان نیست. مشکل خود آنهایند در کوشش مداوم برای پاسخ گوئی به آنچه که بتواند از خطر جلو گیرد. چرا؟ می ترسند مرد”شان” را از دست بدهند.

در داستان اول خانم صهبا زندگی را برای آقای صهبا تلخ می کند با اضطرابی همیشگی. در داستان دوم مرد بی خیال از اضطراب های زن به زندگی روزانه  ادامه می دهد. زن از اینکه مردش از داستان زن بارگی فلان ستاره ی سینمای هالیوود ناراحت نیست و راحت خوابیده زجر می کشد. در واقع نگرانی اصلیِ زن در بچه دار نشدن اوست. به همین علت قاعدگی ماهانه مسئله است زیرا بچه دار نشدن یعنی امکان جدایی از مرد. یعنی از دست دادن او. و تمام زندگی محور این مشکل می چرخد.

زن در این نوع جوامع خودش نیست. نسل ها نبوده است. هنوز به همین منوال پیش می رود. علی رغم وسعت اطلاع رسانی از طریق شبکه های اجتماعی کماکان همان فرهنگ مرد محور حاکم است. زن سوبژکتیویتی ندارد. اهداف خودش، لذت های خودش، آینده ی خودش برای خودش مطرح نیست. همه ی زندگی اش را در حفظ و بودن مردش می بیند. بدون او گویا دنیا تمام شده است. لذت از زندگی و آینده و همه چیز او در موجودیت مرد است.

البته که همه ی اینها معلول است در بنیاد های خانوادگی، اقتصادی، اجتماعی. اما در همین جوامع زنانی هستند که می شکنند. خود را می یابند. پروسه ی نا آگاهی، مسخ شدگی، سرسپردگی به “دیگری بزرگ”، و استحاله را طی می کنند و در نقطه ای به سوبژکتیویته ی خود می رسند. و این سئوال بزرگ در نهایت در مقابلشان قرار می گیرد. مگر مرد همین یکی است و بس؟ و سئوال بزرگ تر: اگر مرد نباشد چه می شود؟ و از آن بزرگ تر: مگر تنهائی چه عیبی دارد؟ تنها و آزاد. تنها و زنده. تنها و پرنده. به جای جفت و زندانی. جفت و اسیر. جفت و همیشه نگران. جفت و حتی پس از چند صباحی به همین علل آمیزش جنسی نیز تعطیل یا بازهم نوعی تسلیم در بهترین رفتاربشری که می بایست بیشترین لذت ها را با خود به ارمغان آورد.

در اینجا یادآوری کنم که بحث بر سر آن زنانی نیست که استقلال مالی ندارند. و فردای متارکه نه قابلیتی برای یافتن کاری و تأمین معاش دارند در جوامعی مانند ایران و نه خانه ای برای سکونت و نه قانونی یا جامعه ای یا خانواده ای که از آنها حمایت کند و در اغلب مواقع ممکن است به بیراهه بیافتند. که البت از میان این اقشار نیز ما زنانی را می شناسیم که توانسته اند جای خود را باز کنند.

در این جا گفتمان بر سر زنانی است که شغل مناسبی دارند یا می توانند داشته باشند، که حتی گاهی خانه ای از خود نیز دارند یا می توانند داشته باشند. آینده ی اقتصادی آنها تأمین است. حتی از پشتیبانی خانواده برخوردارند. ولی اسیر هستند. باورهای محدود اطرافیان، دخالت های نا بجای آنها، پشتیبانی قوانین رسمی و مذهبی و عرف از مرد محوری به اشکال گوناگون، آزاد بودن یک جانبه ی مردان در انتخاب زن های متعدد و طبیعی و قانونی دانستن آن از جانب جامعه، وابستگی زنان به بچه هایی که سرپرستی اشان در اختیار مرد است، شماتت های افراد نسبت به زنان مطلقه و آنها که “خلاف”ی از آن جنس که برای مردان آزاد است مرتکب می شوند و گناهکار محسوب می شوند، خلاصه همه ی اینها و خیلی عوامل دیگر سوژگی را از زنان می رباید. هستی خود را در هستی مردشان می بینند. او را می بایست چهار چنگولی بچسبند.

آنگاه فقط آن پرسش های بزرگ است و سخت جانی تا از پَسِ یک لشگر بزرگ از “دیگری بزرگ” برآیی که در کمین نشسته است تو را به انزوا بکشاند، به ویرانی براند. به جاهایی پرتابت کند که دوباره همان که می خواهند باشی یا که به زباله دان تحقیر و خفت و گناه و انزوا و تبعید و…انداخته شوی. باید جان سخت باشی که بمانی و بگویی: من زنده از آنم که خود باشم. در رابطه با خود. در قید قدرت خود. در انقیاد دانش و آگاهی خود. با اتکاء فقط به خود نفس می کشم. طرح و نقشه می ریزم. تو را می خواهم ولی خودم را بیشتر از تو می خواهم. برای تو درس و شغل و شهر و کشور و بچه ام را رها نمی کنم مگر طرح و برنامه هایمان به طور اتفاقی باهم در آمیزد. می دانم درجامعه ای به سر می برم که خیلی درها برویم بسته است. تو هستی که قانون اجازه می دهد امتیاز بگیری. اما من به سیِ تو نمی روم. کافیست یک امتیاز به تو بدهم و همه ی خود را ببازم. یعنی بفروشم. یعنی به طور رسمی فاحشه ی اسیرِ همیشه نگرانِ تو باشم.

تو اگر ادعای همسری داری مرا همانگونه که هستم می پذیری. من اسیر تو نمی شوم که نکند دست از پا خطا کنم. که  نکند تو از دست بروی. من همین هستم و اینکه می بینی با همه ی خطاهایم. با تمام امکاناتِ محدودی مثل هر فرد دیگری. من کاسه لیسِ مادر و خواهر تو نمی شوم که عقاید ۱۵۰۰ ساله ی خود را مدام صرف می کنند که زندگی بر من و ما تلخ شود. مرا اگر برای بچه می خواهی برو دلارها خرج کن اسپرمت را بده به کسی برایت بچه بیاورد و مخارج سرسام آور یک دایه را بپرداز که از بچه ات مراقبت کند. ازدواج اگر بخواهد سوبژکتیویته و آزادی های فردی و خواست ها و نقشه های مرا بر هم بریزد خود ازدواج را نیز زیر سئوال می برد. و بی شک خواهی نخواهی آن نگرانی ها و اضطراب به همان جا که نگرانش هستم ختم خواهد شد. یا آقای صهبا خودکشی می کند. یا شوهر زن عقیم او را طلاق می دهد و با کوله بار حرف های خاله زنکیِ خانواده و در و همسایه در پی کسب و کار یک ازدواج بارآور مادرش را به این در و آن در می فرستد.

بدون شک مردانِ ما در مقابل یک زنِ قوی واکنش های گوناگون دارند. بیشتر واکنش های اصلی تربیت چندقرنه ی مردانه ی خود را بروز می دهند. شاید ترجیح بدهند بدنبال همان زنان همواره سر تسلیم بروند و شما را رها سازند. و شاید قدرت و دانش و رابطه ای که بیش از هرکس شما با خود برقرار نموده اید، مرد شما را نیز درجایگاه دیگری از زندگی فردی و اجتماعی و تاریخی قرار دهد. آنگاه با نگاهی برابر و مساوی شما دونفر یک زندگی بهتری را پیش خواهید برد. و این نوع زندگی در اقوام شما، در همسایگان شما، در همکاران شما، جای خود را باز خواهد کرد. این چنین است که فرهنگ ها استحاله می شوند. به پیش می روند و برابری و مساوات معنا می یابد و کم کم به قانون و عرف نیز تبدیل می شود.